ಸೂರ್ಯನ ಪಥವನ್ನು ಒಟ್ಟು 12 ಭಾಗಗಳಾಗಿ ವಿಭಾಗಿಸಲಾಗಿದೆ. ಅವುಗಳಿಗೆ ರಾಶಿಗಳು ಎನ್ನುತ್ತಾರೆ. ಮೇಷ, ವೃಷಭ, ಮಿಥುನ, ಕರ್ಕಾಟಕ, ಸಿಂಹ, ಕನ್ಯಾ, ತುಲಾ, ವೃಶ್ಚಿಕ, ಧನು, ಮಕರ, ಕುಂಭ ಮತ್ತು ಮೀನ ಹೀಗೆ ಹನ್ನೆರಡು ರಾಶಿಗಳು. ಪ್ರತಿಯೊಂದು ರಾಶಿಯಲ್ಲಿಯೂ ಸೂರ್ಯನು ಒಂದೊಂದು ತಿಂಗಳು ಇರುತ್ತಾನೆ. ಸೂರ್ಯನು ಒಂದು ರಾಶಿಯನ್ನು ಬಿಟ್ಟು ಇನ್ನೊಂದು ರಾಶಿಯನ್ನು ಪ್ರವೇಶಿಸುವ ದಿನವನ್ನು ಸಂಕ್ರಾಂತಿ ಎನ್ನುತ್ತಾರೆ. ಒಂದು ವರ್ಷಕ್ಕೆ ಒಟ್ಟು 12 ಸಂಕ್ರಾಂತಿಗಳು. ಪ್ರತಿಯೊಂದು ಸಂಕ್ರಾಂತಿಯನ್ನೂ ಅದರ ಮುಂದಿನ ರಾಶಿಯ ಹೆಸರಿನಿಂದ ಕರೆಯುತ್ತಾರೆ. ಅಂತೆಯೇ ಸೂರ್ಯನು ಧನು ರಾಶಿಯನ್ನು ಬಿಟ್ಟು ಮಕರ ರಾಶಿಯನ್ನು ಪ್ರವೇಶಿಸುವ ದಿನವನ್ನು ಮಕರ ಸಂಕ್ರಾಂತಿ ಎಂದು ಕರೆಯುತ್ತಾರೆ. ಮಕರ ಸಂಕ್ರಾಂತಿಯು ಸಾಮಾನ್ಯವಾಗಿ ಜನವರಿ 14ರಂದು ಬರುತ್ತದೆ.
ಆರು ತಿಂಗಳ ಸಮಯವನ್ನು ಒಂದು ಆಯನ ಎನ್ನುತ್ತಾರೆ. ಹೀಗಾಗಿ ಒಂದು ವರ್ಷಕ್ಕೆ ಎರಡು ಆಯನಗಳು. ಮಕರ ಸಂಕ್ರಾಂತಿಯಿಂದ ಅಂದರೆ ಅಂದಾಜು ಜನವರಿ 14ರಿಂದ ಆರಂಭವಾಗಿ ಕರ್ಕಾಟಕ ಸಂಕ್ರಾಂತಿಯವರೆಗಿನ ಅಂದರೆ ಅಂದಾಜು ಜುಲಾಯಿ 14ರವರೆಗಿನ ಆರು ತಿಂಗಳ ಅವಧಿ ಒಂದು ಆಯನವಾಗಿರುತ್ತದೆ. ಈ ಆಯನದಲ್ಲಿ ಸೂರ್ಯನು ಉತ್ತರದ ಕಡೆಗೆ ಚಲಿಸುವುದರಿಂದ ಇದನ್ನು ಉತ್ತರಾಯನ ಎನ್ನುತ್ತಾರೆ. ಈ ಮಕರ ಸಂಕ್ರಾಂತಿಯ ದಿನದಿಂದಲೇ ಸೂರ್ಯನು ಉತ್ತರದ ಕಡೆಗೆ ಪಯಣ ಆರಂಭಿಸುತ್ತಾನೆ. ಕರ್ಕಾಟಕ ಸಂಕ್ರಾಂತಿಯಿಂದ ಅಂದರೆ ಅಂದಾಜು ಜುಲಾಯಿ 14ರಿಂದ ಆರಂಭವಾಗಿ ಮಕರ ಸಂಕ್ರಾಂತಿಯವರೆಗಿನ ಅಂದರೆ ಅಂದಾಜು ಜನವರಿ 14ರವರೆಗಿನ ಆರು ತಿಂಗಳ ಅವಧಿ ಇನ್ನೊಂದು ಆಯನವಾಗಿರುತ್ತದೆ. ಈ ಆಯನದಲ್ಲಿ ಸೂರ್ಯನು ದಕ್ಷಿಣದ ಕಡೆಗೆ ಚಲಿಸುವುದರಿಂದ ಇದನ್ನು ದಕ್ಷಿಣಾಯನ ಎನ್ನುತ್ತಾರೆ. ಈ ಕರ್ಕಾಟಕ ಸಂಕ್ರಾಂತಿ ದಿನದಿಂದಲೇ ಸೂರ್ಯನು ದಕ್ಷಿಣದ ಕಡೆಗೆ ಪಯಣ ಆರಂಭಿಸುತ್ತಾನೆ.
ನಮ್ಮ ಒಂದು ವರ್ಷ ದೇವತೆಗಳಿಗೆ ಒಂದು ದಿನವಾಗಿರುತ್ತದೆ. ನಮ್ಮ ದಕ್ಷಿಣಾಯನದ ಸಮಯ ದೇವತೆಗಳಿಗೆ ರಾತ್ರಿಯಾಗಿದ್ದು ನಮ್ಮ ಉತ್ತರಾಯನದ ಸಮಯ ದೇವತೆಗಳಿಗೆ ಹಗಲು ಆಗಿರುತ್ತದೆ. ಹೀಗಾಗಿ ಉತ್ತರಾಯನ ಆರಂಭವಾಗುವ ಈ ಮಕರ ಸಂಕ್ರಾಂತಿಯು ದೇವತೆಗಳಿಗೆ ಬೆಳಗಿನ ಸಮಯ ಅಂದರೆ ದೇವತೆಗಳು ಎದ್ದು ಬಾಗಿಲು ತೆರೆಯುವ ಸಮಯ, ಅರ್ಥಾತ್ ಸ್ವರ್ಗದ ಬಾಗಿಲು ತೆರೆಯುವ ಸಮಯವಾಗಿದೆ. ಹೀಗಾಗಿ ಈ ಉತ್ತರಾಯನದಲ್ಲಿ ತೀರಿಕೊಂಡವರಿಗೆ ಸ್ವರ್ಗ ಪ್ರಾಪ್ತಿಯಾಗುತ್ತದೆ ಎಂಬ ಪ್ರತೀತಿ ಪುರಾಣಗಳ ಕಾಲದಿಂದಲೂ ಇದೆ. ಅದಕ್ಕಾಗಿಯೇ ಇಚ್ಛಾಮರಣಿಗಳಾದ ಭೀಷ್ಮಾಚಾರ್ಯರು ಉತ್ತರಾಯನ ಬರುವವರೆಗೆ ಶರಮಂಚದ ಮೇಲೆಯೇ ಮಲಗಿ ಕಾದಿದ್ದು ನಂತರ ಪ್ರಾಣ ತ್ಯಾಗ ಮಾಡಿದರು ಎಂಬ ಕತೆ ಇದೆ.
ಹಳ್ಳಿಗರಿಗೆ ಮಕರ ಸಂಕ್ರಾಂತಿಯು ಸುಗ್ಗಿಯ ಹಬ್ಬವಾಗಿದೆ. ಇದನ್ನು ಒಂದೊಂದು ಕಡೆ ಒಂದೊಂದು ಹೆಸರಿನಿಂದ ಆಚರಿಸುತ್ತಾರೆ. ತಮಿಳುನಾಡಿನಲ್ಲಿ ಮಕರ ಸಂಕ್ರಾಂತಿಯನ್ನು ಪೊಂಗಲ್ ಹಬ್ಬವೆಂದು ಮೂರು ದಿನಗಳ ಕಾಲ ಆಚರಿಸುತ್ತಾರೆ. ತಮ್ಮ ಬೆಳೆಯ ಮೊದಲ ಕೊಯ್ಲನ್ನು ಮನೆಗೆ ತಂದು ಹೊಸ ಅಕ್ಕಿಯನ್ನು ಹಾಲಿನೊಂದಿಗೆ ಬೇಯಿಸಿ ಒಂದು ಬಗೆಯ ಸಿಹಿ ತಿಂಡಿಯಾದ ಪೊಂಗಲ್ ತಯಾರಿಸುತ್ತಾರೆ. ಈ ಖಾದ್ಯವನ್ನು ಮೊದಲು ಸೂರ್ಯನಿಗೆ ಅರ್ಪಿಸಿ ನಂತರ ಪ್ರಸಾದ ರೂಪದಲ್ಲಿ ಎಲ್ಲರಿಗೂ ವಿತರಿಸುತ್ತಾರೆ. ಇಂದು ಧಾನ್ಯಲಕ್ಷ್ಮಿಯನ್ನು ಕೂಡಾ ಪೂಜಿಸುತ್ತಾರೆ. ಮನೆಗಳ ಮುಂದೆ ವರ್ಣರಂಜಿತ ಕೋಲಂ ಎಂದರೆ ರಂಗೋಲಿಯನ್ನು ರಚಿಸಿ, ಸಂಭ್ರಮಿಸುತ್ತಾರೆ.
ಪಂಜಾಬ್‌ನಲ್ಲಿ ಇದನ್ನು ಲೋಹರಿ ಎಂಬ ಹೆಸರಿನಿಂದಲೂ , ಪಶ್ಚಿಮ ಬಂಗಾಳ ಮತ್ತು ಅಸ್ಸಾಂಗಳಲ್ಲಿ ಬಿಹು ಎಂಬ ಹೆಸರಿನಿಂದಲೂ , ಗುಜರಾತ್ ಮತ್ತು ರಾಜಸ್ತಾನಗಳಲ್ಲಿ ಗಾಳಿಪಟ ಹಾರಿಸುವ ಹಬ್ಬ ಎಂಬುದಾಗಿಯೂ, ಕೇರಳದ ಶಬರಿಮಲೆ ದೇವಸ್ಥಾನದಲ್ಲಿ ಮಕರ ವಿಳಕ್ಕ್ ಉತ್ಸವವಾಗಿಯೂ ಕರ್ನಾಟಕ, ಬಿಹಾರ, ಆಂಧ್ರ ಪ್ರದೇಶ ಮೊದಲಾದೆಡೆ ಮಕರ ಸಂಕ್ರಾಂತಿ ಎಂಬುದಾಗಿ ಆಚರಿಸುತ್ತಾರೆ.
ಹೊಸ ಬೆಳೆಯಾದ ಭತ್ತ, ಕಬ್ಬು, ಎಳ್ಳು ಇತ್ಯಾದಿಗಳನ್ನು ಹೊಲಗಳಿಂದ ಮನೆಗೆ ತಂದು ಅವುಗಳನ್ನು ದಾನ ಮಾಡಿದ ನಂತರ ಸೇವಿಸುವ ಪದ್ಧತಿ ಪುರಾತನ ಕಾಲದಿಂದಲೂ ನಡೆದುಕೊಂಡು ಬಂದಿದೆ. ಕರ್ನಾಟಕದಲ್ಲಿ ಸಂಕ್ರಾಂತಿಗೆ ಸಂಬಂಧಪಟ್ಟ ಆಚರಣೆಗಳಲ್ಲಿ ಕಂಡು ಬರುವುದು ಎಳ್ಳು. ಮನೆಯಲ್ಲಿ ಎಳ್ಳುಂಡೆಗಳನ್ನು ತಯಾರಿಸಿ ಸುತ್ತಮುತ್ತಲಿನ ಮನೆಗಳಿಗೆ ಹಂಚಿ ಶುಭಾಶಯಗಳನ್ನು ಕೋರುತ್ತಾರೆ. ಎಳ್ಳು-ಬೆಲ್ಲಗಳನ್ನು ಹಂಚುತ್ತಾರೆ. ಈ ಸಂಪ್ರದಾಯವನ್ನು ಎಳ್ಳು ಬೀರುವುದು ಎಂದು ಕರೆಯುತ್ತಾರೆ. ಸಂಕ್ರಾತಿಯ ಆಚರಣೆಯಲ್ಲಿ ಎಳ್ಳು-ಬೆಲ್ಲದ ಸೇವನೆ ಆರೋಗ್ಯಕರವಾಗಿರುತ್ತದೆ.
ಮಕರ ಸಂಕ್ರಾತಿಯ ದಿನದಂದು ಪವಿತ್ರ ಸ್ಥಳಗಳಾದ ಪ್ರಯಾಗ, ಹರಿದ್ವಾರ, ಉಜ್ಜೈನಿ, ನಾಸಿಕ್ ಮೊದಲಾದೆಡೆಗಳಲ್ಲಿ ವಿಶೇಷ ಮೇಳಗಳು ನಡೆಯುತ್ತವೆ. 6 ವರುಷಗಳಿಗೊಮ್ಮೆ ಆಚರಿಸಲ್ಪಡುವ ಅರ್ಧ ಕುಂಭಮೇಳ, 12 ವರುಷಗಳಿಗೊಮ್ಮೆ ಆಚರಿಸಲ್ಪಡುವ ಪೂರ್ಣ ಕುಂಭಮೇಳ ಮತ್ತು 144 ವರ್ಷಗಳಿಗೊಮ್ಮೆ ಆಚರಿಸಲ್ಪಡುವ ಮಹಾಕುಂಭಮೇಳಗಳು ಇದೇ ಮಕರ ಸಂಕ್ರಾತಿಯ ದಿನದಂದು ಮೇಲಿನ ಯಾವುದಾದರೊಂದು ಕ್ಷೇತ್ರಗಳಲ್ಲಿ ಆರಂಭವಾಗುತ್ತವೆ. ಈ ವರ್ಷ ಪ್ರಯಾಗದಲ್ಲಿ 144 ವರ್ಷಗಳಿಗೊಮ್ಮೆ ಆಚರಿಸಲ್ಪಡುವ ಮಹಾಕುಂಭಮೇಳವೇ ಆಯೋಜಿತವಾಗಿದೆ. ಹೀಗೆ ವಿವಿಧ ಕಡೆಗಳಲ್ಲಿ ವಿವಿಧ ರೀತಿಯ ಆಚರಣೆಗಳು ಇವೆ.
ಹರಿಕೃಷ್ಣ ಹೊಳ್ಳ, ಬ್ರಹ್ಮಾವರ